Najdawniejsze dzieje (prehistoria – wczesne średniowiecze)

Ślady osadnictwa na terenach dzisiejszego Brwinowa sięgają mezolitu (ok. 8000 r. p.n.e.). Od II w. p.n.e. do IV w. n.e. działał tu jeden z największych w ówczesnej Europie ośrodków starożytnej metalurgii żelaza (tzw. hutnictwo mazowieckie) oparty na rudzie darniowej – w okolicy Brwinowa, Pruszkowa i Milanówka zidentyfikowano ok. 4000 dymarek (pieców), a w samym Brwinowie odkryto unikatowe miechy hutnicze. 

Średniowiecze (XIV–XV w.) i początki parafii

Pierwsza wzmianka pisemna o Brwinowie (wówczas „Brwinowo”, później także „Brwynowo”) pochodzi z 1406 r. i wiąże się z opłatą dziesięciny na rzecz kolegiaty św. Jana. Parafia należy do najstarszych na Mazowszu; wzmianka o kościele św. Floriana i jego proboszczu Dersławie (Desławie) datowana jest na 1423 r. brwinow.pl
Nowożytność i wczesny okres zaborów (XVI–XVIII w.)
W XVI w. Brwinów był wsią drobnoszlachecką (ok. 50 mieszkańców), której właścicielem był podstoli czerski Stanisław Turowski. W kolejnych stuleciach dobra przechodziły m.in. przez ręce arcybiskupa gnieźnieńskiego Mikołaja Prażmowskiego, prymasa Michała Radziejowskiego, a następnie innych magnackich właścicieli. Przez miejscowość krzyżowały się ważne trakty: „droga królewska” z Warszawy do Piotrkowa Trybunalskiego oraz lokalny trakt do Grodziska. Układ wsi jako wielodrożnicy zatarła później linia kolejowa przeprowadzona przez środek osady. 

XIX wiek: kolej, industrializacja i Pszczelin

W 1825 r. Brwinów liczył 37 domów i 374 mieszkańców. 14 czerwca 1845 r. przejechał tędy pierwszy pociąg Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej — moment przełomowy gospodarczo i społecznie. W latach 1831–1841 dobra dzierżawił gen. Kazimierz Dziekoński; w 1861 r. majątek kupił warszawski przemysłowiec Stanisław Lilpop. W II połowie wieku działały żwirownia i cegielnia. W 1898 r. Towarzystwo Pszczelarsko-Ogrodnicze nabyło teren pod szkołę rolniczą w Pszczelinie (funkcjonowała od 1900 r.; później rozwinęły się tu ważne placówki oświatowe i doradcze rolnictwa). 

 

 

 

 

 

Początek XX wieku i „letniskowy” charakter

Od 1902 r. postępowała parcelacja dóbr Lilpopa, co zainicjowało rozwój willowych dzielnic letniskowych po północnej i południowej stronie kolei. W 1927 r. powołano gminę Letnisko-Brwinów (wydzieloną z gminy Helenów) i wybrano samorząd wójta. W latach 20.–30. powstał charakterystyczny willowy krajobraz urbanistyczny (styl „narodowy” inspirowany dworem polskim; rzadkie przykłady modernizmu), wybudowano szkoły: nr 1 (teren darowany przez Tadeusza Wierusz-Kowalskiego) i nr 2 (dar Anny Iwaszkiewicz), a w latach 1927–1937 wzniesiono nowy murowany kościół św. Floriana wg proj. Mieczysława Wołkowińskiego; konsekracji dokonał kard. Stefan Wyszyński w 1967 r. W 1929 r. miejscowość odwiedził prezydent Ignacy Mościcki.

Zespół pałacowy Wierusz-Kowalskich

 

 

 

 

 

 

 

W centrum dzisiejszego parku miejskiego znajduje się pałac, którego budowę (w obecnej formie) datuje się na 1936 r.; projekt przypisywany jest Stanisławowi Grochowiczowi. Pierwszymi właścicielami byli Wierusz-Kowalscy. W 1939 r., podczas walk o Brwinów, w pałacu działał szpital polowy. Po wielu powojennych przekształceniach obiekt stał się własnością gminy (2015) i przeszedł gruntowną rewitalizację. 

 

 

 

Wrzesień 1939: Bitwa pod Brwinowem

12 września 1939 r. na polach między Brwinowem, Parzniewem i Otrębusami doszło do największej w okolicy Pruszkowa bitwy kampanii wrześniowej. Zgrupowanie Armii „Łódź”, m.in. 28 Dywizja Piechoty (36 Pułk Piechoty Legii Akademickiej, 15 pp „Wilków”, 72 pp i 28 pal), podjęło próbę przebicia do Warszawy, opóźniając marsz niemiecki. Walki toczyły się m.in. o stację w Brwinowie, Parzniew i Otrębusy; szczególnie zacięte były starcia II batalionu 36 pp pod Parzniewem. Bitwa zakończyła się porażką strony polskiej, przy ciężkich stratach. Pamięć o wydarzeniach utrwalają pomniki (m.in. 1957).

Okupacja i lata 1940–1945

W Brwinowie i okolicy działały struktury konspiracyjne, m.in. AK („Bąk”, obwód „Bażant”). W latach 1941–1946 fizyk prof. Wacław Werner ukrywał w piwnicy domu przy ul. Słonecznej preparat radowy stanowiący depozyt Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (związany z pracami prof. Ludwika Wertensteina). Po Powstaniu Warszawskim na terenie Brwinowa uruchomiono kilka szpitali polowych dla powstańców i ludności cywilnej. 
 

 

 

 

 

 

Powojenna odbudowa i awans administracyjny

W 1950 r. Brwinów uzyskał prawa miejskie; w okresie 1975–1998 należał do województwa warszawskiego (obecnie mazowieckiego). W kolejnych dekadach powstawała infrastruktura techniczna: gazyfikacja (od 1982), rozbudowa sieci wodociągowej (od 1991) i kanalizacyjnej (od 1992), upamiętnienia historyczne (pomnik bitwy 1957, pomnik AK 1992). ​
 

 

 

 

 

​
 

Oś czasu — najważniejsze daty

​

• 8000 p.n.e. – najstarsze ślady osadnictwa mezolitycznego. 

• II w. p.n.e. – IV w. n.e. – ośrodek hutnictwa mazowieckiego (ok. 4000 dymarek). 

• 1406 – pierwsza wzmianka o Brwinowie. 

• 1423 – wzmianka o kościele św. Floriana i proboszczu Dersławie. 

• 14 VI 1845 – pierwszy pociąg Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej przez Brwinów. 

• 1861 – zakup dóbr przez Stanisława Lilpopa. 

• 1900 – uruchomienie szkoły rolniczej w Pszczelinie. 

• 1927 – utworzenie gminy Letnisko-Brwinów; początek budowy nowego kościoła. 

• 1929 – wizyta prezydenta Ignacego Mościckiego. brwinow.pl

• 1930 – odsłonięcie Pomnika Niepodległości na Rynku. 

• 12 IX 1939 – bitwa pod Brwinowem; w pałacu Wierusz-Kowalskich działa szpital polowy. 

• 1944 – po Powstaniu Warszawskim działają w Brwinowie szpitale polowe. 

• 1950 – nadanie praw miejskich. 

• 1957 – pomnik upamiętniający bitwę pod Brwinowem. 

• 2015–2023 – przejęcie przez gminę i rewitalizacja pałacu Wierusz-Kowalskich. 

​

Źródła główne 

• Oficjalna strona gminy – rozdział „Historia Brwinowa” (najpełniejsza synteza lokalna). brwinow.pl

• Wikipedia (PL/EN) – hasła: Brwinów; Zespół pałacowy w Brwinowie; Gmina Brwinów. Wikipedia+2Wikipedia+2Wikipedia

• Materiały wyspecjalizowane: Dulag121 (opracowania lokalne nt. września 1939), Historykon (rocznicowe uzupełnienia), „Modernizacja Roku” (opis rewitalizacji pałacu), Mazowsze/Karolin (oficjalne strony instytucji).